حوض ایرانی یکی از اصلی‌ترین عناصر معماری باغ و حیاط و نیز محوطه کاخ‌ها و بناهای متعدد بوده است. استفاده از آب در قالب حوضی میان حیاط، یکی از مهم‌ترین قسمت‌های معماری ایران است. آب همچون آیینه، زلال و بازتاب کننده نمای اطراف آن است. تصویر نماهای مختلف در آب حوض در روز و شب، تصویری هنری می‌سازد. در معماری سنتی ایرانی جایگاه حوض به این موضوعات ختم نمی‌شود. خنک کردن فضا با آب موجود در حوض، تابستان ها را برای فضای دور آن حوض خنک‌تر می‌کرده است.
حفظ حریم خانه‌های سنتی با حوض بسیار آسان‌تر می‌شده است. عدم نیاز به خروج مداوم از خانه یکی از بهترین مزیت‌های حوض برای فرهنگ ایرانی بوده است. نام حوض ایرانی به اندازه ای معروف و پر آوازه بوده است که در زبان انگلیسی معادل آن را بکار نمی‌برند و از واژه Howz استفاده می‌کنند. تاریخچه غنی حوض ایرانی به زمان‌های دور باز می‌گردد که در ادامه تاریخچه و چگونگی ساخت حوض را بیشتر شرح می‌دهیم. اگر قصد خرید کاشی استخر و حوض را دارید می توانید از طریق صفحه دسته بندی محصولات ان در وب سایت هیربدنگاره سفارش دهید
تاریخچه بهره گیری از ساخت حوض در ایران
آنچه از حوض‌های ایرانی سنتی می‌دانیم، بقایای موجود در تپه یحیی کرمان است. باستان شناسان قدمت این قسمت را 7 هزار سال می‌پندارند. آثاری از حوض که از معماری ایلامی هفت تپه خوزستان بجای مانده نیز 4 هزار سال قدمت دارند. بعدها در حیاط‌ها، صحن‌های مختلف، باغ‌ها و قسمت‌های مختلف شهر حوض‌ها نمایانگر زیبایی‌های معماری ایرانی شده‌اند. در بنای پاسارگاد از زمان هخامنشیان آثار مختصر اما واضحی از وجود حوض بجای مانده است. در خانقاه‌ها و کلیساهای موجود در کشور نیز که از دوران بسیار گذشته بجای مانده‌اند و معماری ایرانی در آن‌ها راه یافته است نیز وجود حوض را شاهد هستیم. در دوران ساسانیان حیاط‌ها با حوض مزین می‌شدند و جزئی اصلی را از آن تشکیل می‌داده است. در تاریخچه حوض ها می‌آید که جشن‌ها و مراسمات در اطراف حوض‌ها برگزار می‌شده که این موضوع از کاخ‌ها تا حیاط‌های خانگی وسعت دارد. اگر حوض را در شهرهای مختلف ایران دنبال کنیم به سرنخ‌های تاریخی جالبی می‌رسیم. گلاب گیری در قمصر کاشان به کمک حوض‌هایی که در حیاط‌ها دارند انجام می‌شود و این موضوع از قدیم تا به امروز جریان دارد.
شکل‌های مختلف ساخت حوض‌های ایرانی
بنا به سلیقه معمار و استادکار و نیز عرصه تاریخی که حوض در حال ساخت بوده، شکل‌های متفاوتی را به خود می‌گرفته است. یکی از متداول‌ترین شکل‌های حوض، چهارگوش مستطیل یا مربع بوده است. پس از آن اشکال دیگری مانند دایره، لوزی و هشت ضلعی طرفداران خود را داشتند. طرح های دیگری نظیر حوض های بیضی شکل و یا طویل که در کل طول جلوی نما بکار می‌رفتند، انواع کم طرفدار تر حوض ها بوده اند.
ساخت حوض
به فراخور نیاز و در وسع مصالح موجود، ساخت حوض صورت می‌گرفته است. سلیقه نیز دخیل بوده اما محدودیت در مصالح اولویت بیشتری داشته است. آجر، خمیر آهک، خاکستر و ساروج اجزای متداول ساخت حوض بوده‌اند. البته گذر زمان سبب جایگزینی سیمان با ساروج شد. حوض‌ها با گره بندی و کاشی کاری‌های سنتی تزئین می‌شدند. کاشی کاری کف یا دیواره‌های حوض با کاشی لعابدار بسیار مرسوم بوده است.
انواع محل‌های تعبیه حوض
ساخت حوض در موقعیت‌های مختلف، نشان از کاربردهای گوناگون آن است. آدمی از ابتدا خانه و کاشانه خود را در جوار رودها و آب‌های گذرا و یا راکد بنا کرده است. بدین ترتیب با گسترش جمعیت نیاز بوده تا آب را به نزدیکی خود بیاورد. برای مثال:
- حوض در باغ به جهت آبیاری و رطوبت مورد نیاز باغ بوده است. وجود حوض در باغ‌ها گاه به چند عدد می‌رسیده است.
- حوض در مساجد به جهت تأمین آب برای وضو گرفتن نمازگزاران بوده است. در مساجد و حرم امامان مطهر نیز حوض را به تعدد مشاهده می‌کنیم.
- حوض در حمام‌ها برای آب تنی و شستشوی خود استفاده می‌شده.
- حوض در سطح شهرهای قدیمی نیز دیده می‌شود. وجود آن در بازارها و دیگر اماکن باز و فراخ سطح شهرهای قدیمی مانند میدان نقش جهان اصفهان زیبایی خاصی به منطقه می‌دهد.
تاریخچه حوض و معماری اسلامی
کمتر مسجد قدیمی پیدا می‌شود که حوض یا وضوخانه ای از جنس حوضچه نبوده باشد. حوض خانقاه شمیعانیه و حوض سنگی مسقف مسجد جامع سامرا از ابتدایی‌ترین و معروف‌ترین حوض‌های اسلامی در مساجد بوده‌اند. از حوض در مدارسی که با معماری ایرانی اسلامی بنا شده‌اند استفاده می‌شد. حتی تکایا و کاروان سراها و نیز بازارهای طراحی شده با معماری اسلامی از حوض بهره برده‌اند.
نتیجه گیری
حوض‌ها به دلیل نیاز مبرم انسان‌ها به آب در زمان‌های مختلف، همسو با نیازهای محیط زندگی انسان بوده‌اند. جنبه زیبایی و ایجاد چشم اندازی خیره کننده برای رهگذران و افراد مختلف یکی دیگر از مزیت‌های ساخت حوض در حیاط بوده است. حوض پس از مدتی، به جز اصلی بنا تبدیل شد و در اکثر سازه‌های مختلف وجود آن را شاهد هستیم. اشکال حوض و جایگاه مختصاتی آن در محوطه‌های مختلف با گذر زمان دستخوش تغییراتی شد. کاربرد حوض از دوران پیش از اسلام و خیلی قبل‌تر از آن یعنی دوران ایلامیان و تمدن‌های بسیار اولیه در ایران باز می‌گردد. البته شکل حوض در آن زمان با کنار یکدیگر گذاشتن سنگ‌ها و با عایق‌های ابتدایی بسنده می‌کند، لیکن استفاده آن هرچند محدود و سخت وجود داشته است.