کاشی زرین فام چیست؟
این عبارت از دو بخش “زرین” به معنی طلایی و “فام” به معنی رنگ و درخشش تشکیل شده. بنابراین زرین‌فام را می توان طلایی رنگ برشمرد. این اصطلاح بیشتر برای نوعی از کاشی و سفال ایرانی به کار می رود که سطح آن پس از فرایند لعاب کاری و پخت ویژه، به درخششی دیدنی می رسد. در ادامه به بررسی کاشی زرین فام بصورت تخصصی می پردازیم.
این کاشی بسیار با ارزش، محصولی از هنر تکامل یافته کاشی های خشتی دوره سلجوقیان و الهام گرفته از بناهای تخت سلیمان می باشد. البته اندازه آن بسیار کوچک‌تر شده و ویژگی های زیبایی بخشی و مقاومت آن بیشتر شده است. شکل ظاهری کاشی زرین فام به طور کلی در ترکیب نقش گره هندسه و بیشتر از شمسه هشت پر و چهار لنگه است. خشت این کاشی هم از نوع گلی و هم از نوع جسمی است. چنانچه در خشت این کاشی از خاک رس استفاده شود؛ حدود پنج درصد خاک سنگ بسیار نرم به آن اضافه می شود. در ادامه به توضیحات جامعی از این کاشی سنتی می پردازیم.
تاریخچه کاشی زرین فام
یکی از انواع سفال و کاشی رایج در دوران اسلامی، زرین فام است که در شکل ها و اندازه های مختلف ساخته شده اند. تولید سفال زرین فام را در ایران از حدود ۱۱۰۰ میلادی می دانند. تکنیک ساخت این نوع سفال در ایران مشابه مصر بود. یعنی در ساخت آنها از لعاب قلع همراه با سرب غنی کدر استفاده می کردند.
دسته مهمی از سفال های زرین فام (بجز ظروف شیشه ای) شامل سه نوع عمده کاشی زرین فام است. این سه دسته شامل کاشی محراب، کاشی حاشیه دار کتیبه ای و کاشی ستاره ای شکل است. از جمله نخستین آثار تاریخ دار زرین فام شناسایی شده در ایران کاشی های ستاره ای، شش ضلعی و خشتی محراب حرم امام رضا و پوشش مرقد حضرت معصومه به شمار می روند. در بیشتر کاشی های زرین فام سنتی بدست آمده از تاریخ آن در ایران، به دلیل کمبود فضا رباعیات جهت کتیبه نگاری استفاده می شد.
یک نمونه واقعی از کاشی زرین فام ایرانی
این کاشی زرین فام با طرح ستاره ای، در دسته بندی هشت پر با رنگ لعاب سفید و طلایی زرین فام و آبی لاجوردی قرار دارد. نقوش گیاهی به شکل پیچک های ریز و کتیبه به خط رقاع رنگ و آرایش دارد.در حاشیه سفید رنگ دور کاشی، محصور در میان دو نوار آبی رنگ، دو رباعی و یک تک بیت کتابت شده است. این کاشی با توجه به کتیبه تاریخ داری که همراهش است؛ به دوره ایلخانی مربوط می شود.
تولید این کاشی سنتی
بطور کلی کاشی زرین فام هندسی و منتظم است. قالب آن نیز در همین شکل ساخته می شود. سپس خشت به وجود آمده خشک شده و آماده لعاب دهی می شود. بیشتر کاشی های زرین فام حاشیه دارند.نقش کاشی به وسیله قلم مویی ظریف، ابتدا بوم گیری شده و سپس لعاب دهی با نقش های گیاهی، اسلیمی، ختایی، حیوانی، پرندگان، انسان با رنگ های معدنی، اکسید فلزات و به‌ویژه طلا شکل می گیرد. حاشیه این کاشی از آیات شریفه قرآن مجید یا اشعار و نکات ادبی کهن با رنگ های جذاب نقش می بندد. در مواردی هم بنا به نیاز به کاشی لعاب داده می شود.
نکته: بیشتر کاشی های زرین فام پس از پخت نهایی لعاب شیشه داده می شود و با پخت مجدد، به اصطلاح کاشی زرین فام زیررنگی حاصل می شود که دارای شفافیت و جلای بسیار زیادی است. همچنین دوام و مقاومت کاشی بیشتر می شود.
نکات جالب کاشی زرین فام
کاشی زرین فام زیر نور چراغ یا خورشید، در زوایای مختلف تغییر رنگ می دهد و گاهی طلایی، گاهی برنزی یا سبز طلایی دیده می شود.از آنجا که کاشی زرین فام مسطح نیز دارای برجستگی های ملایم نقش هاست؛ کاشی با آمیزدادن مرحله ای به روی حرکت های طرح و نقش مورد نظر، هر بار به کوره رفته تا برجستگی مورد نظر بوجود آید.
هنرمندان معاصر از تکنیک زرین فام در سفال و حتی ظروف خاص استفاده می کنند. زیرا جلوه منحصر به فرد و لوکسی به نتیجه نهایی کار می دهد. برای مثال کاسه ای زرین فام در موزه هنر ایران نگهداری می شود.کشورمان ایران نقش بسیار مهمی در پیشرفت و نفوذ هنر زرین فام به اروپا و رسیدن آن به دست معماران اروپایی داشته است. اروپاییان به قدری شیفته این سبک از کاشی کاری ایرانی شدند که امروزه نمونه هایی از کاشی های زرین فام سنتی متعلق به کاشان در موزه ای در بریتانیا نگه داری می شود.
از جمله منابع مهم سفالگران در آرایش آثار زرین‌فام، نسخ خطی است که عمدتاً داستان های رزمی و حماسی شاهنامه، بزمی آثار نظامی یا نجومی کتب علم نجوم را به تصویر می کشیدند. در ارتباط با ترکیب بندی خطوط نوشتاری روی سفال های زرین فام ثبت و ضبط وجود نداشت. به همین دلیل در طی زمان از نسلی به نسل دیگر منتقل شد.
نتیجه گیری
همانطور که جنبه های مختلفی از کاشی زرین فام را بررسی کردیم، دیدید که یک کاشی چطور می تواند بیانگر اصالت معماری یک سرزمین باشد. کاشی سنتی انواع و اقسامی دارد که زرین فام را می توان به حق یکی از بهترین سخنوران معماری ایرانی اسلامی دانست.
استفاده از عناصر زیبایی بخش طبیعت و همراهی دائمی با یک نوشته در دور این مدل کاشی، مضمون های جالب توجهی همراه خود داشته است. کاشی های زرین فام همچنین به طریقه تولید و پخت سخت خود معروف بودند که این موضوع علاوه بر جنبه معنوی آن، از نظر مادی نیز این کاشی را گران قیمت طبقه بندی می کرد. امروزه ما در کاشی سنتی هیربدنگاره با قابلیت اجرای طرح کاشی زرین فام روی کاشی، امکان سفارش آن را برای مشتریان عزیز که خواهان این طرح خاص از کاشی سنتی هستند فراهم کرده ایم.