چیستی باغ ایرانی
آنچه تحت عنوان باغ ایرانی از آن یاد می کنیم، معماری خاصی مربوط به دوره هخامنشیان و پیش از اسلام است. نوع خاصی از معماری باغ مطابق با فرهنگ و اقلیم ایران که اصول و چارچوب ثابتی در آن رعایت شده است. این مهم که نحوه طراحی و چیدمان باغ به سبک معماری سنتی ایرانی در طول زمان دستخوش تغییرات شده و تکامل یافته نیز حائز اهمیت است. باغ با سبک معماری سنتی یا معماری ایرانی اسلامی بر اساس اقلیمی که در آن واقع شده است، ویژگی های خاص و عناصر منحصر به فردی از آن خود کرده است. بهشت های روی زمین، لقبی است که محققان خارجی به باغ های سنتی ایران داده اند. شهرت باغ های ایرانی به قدری چشمگیر و جهانی است که 9 باغ واقع در اقلیم های متفاوت ایران به ثبت در میراث جهانی یونسکو رسیده اند. با این تفاسیر باید پرسید؛ طراحی و دیزاین باغ های ایرانی سنتی چگونه بوده است؟ در این مقاله با هیربدنگاره، بزرگترین مرجع تخصصی اجرای معماری سنتی ایرانی اسلامی، به بررسی کامل این موضوع می پردازیم.
تاریخچه باغ ایرانی سنتی
بنا به نظر مورخان، هنگامی که نقشه ساخت باغ باستانی پاسارگاد به دست کوروش هخامنشی صادر شد، اولین باغ با معماری سنتی ایرانی در حال شکل گیری بود. معماری استادانه این باغ هدفش را ایجاد مکانی برای آرامش جسمی و روحی تعیین کرده بود. البته باغ هایی با تاریخچه بیش از پنج قرن، تنها نامی از خود بجای گذاشته اند و اطلاعت موجود در حد ساخت یک تصویر شماتیکی از آن ها نیست.
طراحی باغ ایرانی
باغ ایرانی با طراحی که دارد، مرز بین انسان و طبیعت را کمرنگ کرده است. الگوی کلی باغ های ایرانی مستطیل شکل است که از چهار ربع تشکیل شده است. این ارکان شامل درختان و گل ها، نهرها و مسیرها، حوض ها و فواره ها و نیز معمولا یک کوشک مرکزی می باشد. تمامی این اجزا توسط دیوارهایی که اطراف باغ کشیده می شوند، محاصره شده اند. در طراحی باغ های ایرانی برخلاف سبک معماری اروپایی، تلاش بر کاشت بیشتر درختان و نهال ها می شود ال پرورش بوته و گل ها. استفاده از سایه در باغ ها ویژگی مهم باغ های ایرانی سنتی می باشد. طراحی به گونه ای است که هر جز از دیگر اجزا تفکیک پذیر و مرز ها کاملا قابل تشخیص هستند. با این وجود، وحدت اجزای باغ در کنار یکدیگر کامل حس می شود و این همان ویژگی خاص معماری سنتی باغ های ایرانی است.
علاوه بر شکل منتظم و مستطیل شکل باغ ها، سطح آن ها شیب دار یا پله دار نیز بوده است. شمایل پلان باغ ایرانی سنتی به نظم محوری یا مرکزی یا ترکیبی از این دو شکل می گرفته است.
طراحی باغ های سنتی ایرانی بر پایه انتظام محوری
در معماری به نظم و روش محوری، معمولا باغ به شکل یک زمین مستطیل شکل با دو نقطه اصلی کوشک و ورودی می باشد که هرکدام در یک سوی باغ واقع می شوند. بدین ترتیب درختان در خطوط موازی با طول های این مستطیل کاشته می شوند و نهر آب نیز نمایی خطی و از کوشک به سمت درب ورودی داشته است. باغ دولت آباد یزد و شاهزاده ماهان بابل از نمونه های انتظام محوری می باشند.
طراحی باغ های سنتی ایرانی بر پایه انتظام مرکزی
و اما طرحی که بیشتر مورد استقبال معماران سنتی قرار می گرفت طرح انتظام مرکزی باغ هاست. مرکزیت باغ با عنصر کوشک یا یک حوض وسیع آب مشخص می شود. خیابان ها و فضاهای خالی مرتبط با همین قسمت مرکزی، فضای باغ را به 4 قسمت تقسیم می کنند و نام چهارباغ نیز از همین موضوع برخاسته است. در حیاط های کوچک تر نیز این موضوع رعایت می شده؛ لیکن در باغ شاهد تجلی این مرکزیت به شکلی کاملتر و جهات چهارگانه بزرگتر هستیم. باغ فین کاشان و باغ چهل ستون نمونه های انتظام مرکزی باغ های سنتی ایرانی هستند.
روشی جالب برای دیزاین باغ های سنتی ایرانی
از لحاظ وجود نداشتن جهت و مرکزی بودن یک باغ، چنان در دید بینندگان جلوه زیبایی پدید می آید که آن را جهانی کامل می خوانند. حال اگر معمار بنا به سلیقه و ذوق خود می خواست تا جهتی ازباغ را پررنگ تر و بیشتر در معرض دید قرار دهد، از قابلیت عقب تر کشیدن کوشک استفاده می کرد تا آب نما یا فواره را به مرکزیت بکشاند و باغ در نمای دور دست، بصورت حوض مرکزی دیده شود.
باز کردن یک ایوان با سر ستون ها یا طاق های موجه به سمت آب نما یا حوض، تماشای باغ از جهت روبروی کوشک را بسیار زیباتر می کرده است.
باغ ایرانی و هندسه خاصش
باغ های مسطح به جهت ساخت یک فضای طولی مستطیل شکل یا مربعی، هندسه خاص خود را در مقابل باغ های شیب دار داشتند. هندسه طراحی باغ را طوری شکل می دادند که اگر از بیرون یا فضایی به غیر از چهار جهت اصلی کوشک یا حوض آب به مرکزیت باغ خیره شوید، درختان انبوه و ردیف شده در ستون های طولی را مشاهده کنید. چنانچه بخواهیم در بطن چینش درخت ها در باغچه های کوچک درون باغ وارد شویم، به کاشت حساب شده و دقیق درخت ها می رسیم که به ترتیب پربارترین، میانی و کم شاخ و برگ ترین درختان و نیز تکرار این رویه بصورت متوالی می رسیم.
البته باید در نظر گرفت که در قسمت هایی دیگر از اقلیم کشورمان، باغ به عنوان ظرف و یک فضای بسته با درختان کنج گرا طراحی شده است. برای درک بهتر این موضوع، باغ را به شکل یک میدان در نظر بگیرید که در وسط آن کوشک قرار گرفته و در 4 طرف اصلی و بین آن ها، درختان با فاصله کمی از دیوار های باغ قرار گرفته اند.
نتیجه گیری از طراحی باغ های سنتی ایرانی
استفاده از عناصر آب و درخت، شکل های هندسی مربع و مستطیل یا دایره ای و نیز معابر و خیابان های تفکیک کننده، از اصول بکار رفته در طراحی باغ های ایرانی سنتی بودند. دل انگیز بودن باغ های ایرانی، آن ها را بسیار معروف کرده و می توان گفت اصلی ترین شیوه مهمان نوازی، پذیرایی صاحب خانه یا صاحب باغ از مهمانان در فضای باغ بوده است. فراهم نمودن طبیعتی کامل از دیگر اهداف معماران سنتی در طراحی باغ بود. رنگ های زنده در باغ ها و طراحی زیبای عناصر تزئینی درون باغ سبب حیرت گردشگران خارجی در هر دوره ای شده است.