پوشش یزدی‌بندی یکی از مهم‌ترین عناصر معماری اسلامی ایرانی محسوب می‌شود و قصد داریم تا آن را به عنوان یکی از کاربندی‌های آسمانه بناهای معماری ایران معرفی کنیم. این پوشش در زیر گنبدها، ایوان‌ها و یا فاصله میان تویزه‌های باربر قابل مشاهده است. یزدی‌بندی یکی از انواع کاربندی محسوب می‌شود که از لحاظ هندسی و ساختاری، تلفیقی از رسمی بندی و مقرنس است و می‌توان این را بیان نمود که هندسه آن در پی تحول رسمی و مقرنس به وجود آمده است. در ادامه به بررسی کامل یزدی‌بندی از حیث تاریخچه آن و انواع این نوع کاربندی می‌پردازیم. با هیربدنگاره همراه باشید.
خواستگاه یزدی بندی و نمونه‌های تاریخی
تاریخچه یزدی بندی و نمونه‌هایی از آن را بررسی می‌کنیم. نمونه‌های تاریخی یزدی‌بندی شامل خانه‌های تاریخی، بازارها، اماکن مقدس و مساجد می‌شود و بازه زمانی سلجوقیان تا قاجار را شامل می‌شوند. تاقی از شبستان جنوبی مسجد جامع اصفهان، قدیمی‌ترین نمونه‌ای است که می‌توان برای اولین بار یکی از خصوصیات هندسی یزدی بندی (شمسه ناقص) را در آن مشاهده نمود. این کار زیبای بسیار قدیمی، تاریخچه‌ای غنی از فرهنگ و هنر ایرانیان را به دوش می‌کشد.
کاربندی آسمانه سردر ورودی مسجد جامع یزد نیز نمونه دیگری از یزدی‌بندی است های بسیار قدیمی و تاریخی موجود در ایران است.
انواع یزدی‌بندی
به دلیل تشابهات زیاد یزدی‌بندی و مقرنس‌کاری و رسمی‌بندی، دسته‌بندی انواع یزدی‌بندی بر اساس وجوه تشابه و افتراق آن با مقرنس کاری و رسمی‌بندی انجام خواهد شد.
- یزدی بندی نوع اول: بدون تخت
در این گونه یزدی‌ها، سقف از ترکیب واحدهایی پدید می‌آید که خود جزئی از یک یا چند شبکه رسمی است. بخشی از شبکه رسمی که از آن استفاده می‌شود شامل قسمتی از یک شمسه و قسمتی از قوس‌های متقاطع می‌شود. از لحاظ تحمل بار و نقش سازه‌ای به نظر می‌رسد این گونه یزدی‌ها از پایداری و تویزه‌های باربر رسمی تغییر یافته پیروی می‌کنند. این نوع یزدی بندی را می‌توان یکی از روش‌های پرکردن و پوشاندن سطح داخلی باریکه تاق‌های متقاطعی که نقش سازه‌ای و یا نقش قالب یزدی بندی را دارند در نظر گرفت.
- یزدی بندی نوع اول: تخت دار
از لحاظ هندسی این نوع یزدی تشکیل شده از تکرار واحدهای مشابهی است که فضای میان ردیف‌های حلقوی شکل افقی را می‌پوشانند و عناصر افقی ستاره‌ای شکل میان این واحدهای تکرار شونده قرار می‌گیرند. این نوع یزدی بندی‌ها از تکرار یک واحد مجزا در چند ردیف افقی متفاوت شکل می‌گیرند. این گنبد از چیدمان عمودی یک سری ردیف‌های مدور افقی شکل گرفته است. همچنین هندسه هرکدام از واحدهای تکرار شوند در این مدل یزدی بندی ایرانی، قسمتی از شمسه و قوس‌های متقاطع یک رسمی بندی کامل است.
- یزدی بندی نوع دوم
نوع دیگری از یزدی بندی در بناهای معماری ایرانی به چشم می‌خورد که بعضی خصوصیات یزدی‌های نوع اول تخت دار در آن قابل مشاهده است. اما بر خلاف یزدی‌های نوع اول، این کار تا حد زیادی به مقرنس شباهت دارد. از نمونه‌های این‌گونه یزدی‌بندی در مدرسه چهارباغ اصفهان، حجره‌های اطراف میدان نقش جهان و سردر حمام گنجعلی خان کرمان وجود دارد. در این روش یزدی‌بندی ابتدا ردیف‌های معلق در ترازهای ارتفاعی معین نصب می‌شوند و از پشت کار به کمک چوب یا ماده‌ای که تحمل بار کششی داشته باشد، برافراشته می‌شود و سپس دیگر آلت‌های کاربندی بر روی ردیف‌ها مستقر می‌شوند. شباهت این نوع یزدی‌بندی و مقرنس در روش ترسیم قوس مبنای آنها نیز هست. برخلاف یزدی نوع اول، قوس مبنای این نوع یزدی بندی همانند مقرنس از دو بخش عمودی و بخش قوسی تشکیل شده است. همین شباهت باعث شده است بسیاری از افراد به اشتباه از این نوع یزدی بندی به عنوان مقرنس یاد کنند.
نتیجه گیری
همان‌طور که بالاتر نیز اشاره شد، یزدی‌بندی یکی از قسمت‌های مهم و پراهمیت در معماری اسلامی و از تزئینات جذاب برای اماکن مقدس است. پوشش یزدی بندی در کنار رسمی بندی، کاسه سازی و مقرنس یکی از انواع کاربندی در معماری آسمانه بناهای ایرانی است. نوع اول یزدی‌ها در ساختار خود شباهت بیشتری به رسمی بندی دارند و به نظر می‌رسد بر اثر تغییر و تحول آن به وجود آمده است. این نوع یزدی‌ها از نظر هندسی به دو نوع تخت دار و بدون تخت تقسیم می‌شوند. وجود عنصر تخت به عنوان تنها آلت افقی در میان دیگر آلات کاربندی، تأثیر زیادی بر نقش سازه‌ای یزدی بندی دارد. در نمونه‌های بدون تخت اما، یزدی بندی از خرد شدن هندسه یک رسمی به وجود آمده و نقش آن بر حسب رفتار سازه‌ای رسمی می‌تواند سازه‌ای یا به صورت پوششی تزئینی باشد. اما گونه دوم به علت داشتن عناصر افقی کاملاً رفتار تزئینی دارد و نمی‌توان تحمل بار برای آن قائل بود. نوع دوم یزدی بندی شامل یزدی‌هایی است که خصوصیات هندسی و سازه آنها شباهت بیشتری به مقرنس دارند.
نصب و اجرای یزدی بندی
اجرای یزدی بندی کاری سخت و زمان بر است و باید به دست استادکار انجام شود. نه تنها نصب آن، بلکه طراحی و ساخت قطعات باید با دقت ابزارها و ماشین آلات امروزی صورت بگیرد. طراحان و نصاب‌های استادکار هیربدنگاره، آماده ثبت سفارش و انجام کاربندی‌های مختلف از جمله یزدی بندی برای عزیزان هستند. بهترین کیفیت اجرای کار و مواد اولیه درجه یک از ویژگی‌های مطرح متخصصین هیربدنگاره می‌باشد.