کاشی کاری محراب؛ تزئین مهم‌ترین قسمت مساجد
محراب در مساجد اسلامی نقشی مهم و کلیدی دارد. تزئینات محراب معمولاً با کاشی کاری صورت می‌گیرد. محراب می‌توان درون دیوار تعبیه شود و کار گچبری را تا سقف ادامه دهد. در این صورت داخل محراب و اطراف آن را با فضایی که کاشی کاری شده است می‌توان مشخص کرد. آنچه در مورد کاشی کاری محراب حائز اهمیت است، حفظ زیبایی و معنویت آن بعنوان مهم‌ترین بخش مسجد که پیش نماز در آن اقامه نماز می‌کند است. این تزئینات به شکل کاشی‌هایی مزین شده با نقوش یا خطوط نستعلیق، کوفی و معلی صورت می‌گیرد. همانگونه که در این صفحه عکس‌های متعددی از نمونه کارهای کاشی کاری محراب توسط هیربدنگاره مشاهده می‌کنید؛ در ادامه نیز به بررسی موضوع کاشی کاری محراب بیشتر می‌پردازیم.
تاریخچه کاشی کاری محراب
در مساجد اولیه اسلامی محراب جزئی از مساجد نبوده است و در گذر زمان بعنوان قسمتی مهم از مسجد به آن افزوده شد. همچنین تزئینات محراب یعنی کاشی کاری آن پس از مدتی به محراب‌ها افزوده شد و معماران پس از ساختن محراب، کاشی کاری آن را نیز انجام می‌دادند. آنچه تاریخ نشان می‌دهد، کاشی کاری‌های سه محراب در حرم مقدس امام رضا در مشهد به دست یک کاشی کار کاشانی در اوایل سده 700 هجری قمری بوده است. ترکیب اشکال زیبا به رنگ آبی و فیروزه‌ای، ویژگی ظاهری این کاشی کاری‌های زیبای تاریخی می‌باشد. تزئینات و جزئیات ساخت مساجد در ایران دچار گسترش و پیشرفت شده است. تزئینات محراب نیز چنین سیری را طی کرده است. در ابتدا با یک نوع کاشی کل محراب تزئین می‌شد. بعدها انواع کاشی‌ها با طرح‌ها و نقش‌های مختلف بکار رفت. کتیبه‌ها به میان آمدند و گچبری های مختلف در کنار کاشی کاری، محراب را مزین‌تر و بیشتر در معرض دید قرار دادند.
کاشی‌های اصلی در محراب
برای کاشی کاری این قسمت، انواعی از کاشی‌های تزئینی سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. مهم‌ترین این کاشی‌ها شامل کاشی معرق، کاشی هفت رنگ، کاشی گره و کاشی مسجدی می‌شوند.
آنچه از طرح کاشی‌های اصلی در محراب مورد نظر است، اشاره اغلب آن‌ها به موضوعات مقدس و معنوی دین مبین اسلام است. در دیگر کاشی کاری‌های معماری اسلامی ایرانی، اشاره به عناصر زیبایی بخش مانند گیاهان یا گل و مرغ دیده می‌شود؛ لیکن در محراب اشاره به اعتقادات و عناصر معنوی دینی بیشتر است زیرا محراب به قبله، مقدس‌ترین نماد دین اسلام اشاره دارد. طرح‌های متقارن هندسی یا نقوش منتظم مزین شده به رنگ‌های لاجوردی، فیروزه‌ای، زرد، سفید، مشکی، سبز و نارنجی در این نوع کاشی کاری‌ها مشهودتر است.
کاشی مسجدی در محراب
کاشی کاری محراب با کاشی مسجدی قسمت خاصی از محراب را شامل می‌شود که دور فرورفتگی آن در دیوار یا درون آن را تشکیل می‌دهد. به این شکل که از کاشی مسجدی برای نوشتن آیات قرآن کریم یا احادیث استفاده می‌شود و به شکل عمودی و افقی دور محراب را مزین می‌کنند. رنگ بکار رفته برای پس زمینه این کاشی‌ها لاجوردی است و آیات کلام الله به رنگ سفید بر روی آن نقش می‌بندد. گاه ممکن است اطراف کاشی مسجدی بکار رفته در محراب را با کاشی هفت رنگ و طرح‌های مزینی که دارد زیباتر کنند. اسماءالحسنی به تنهایی یا همراه نام امامان و معصومین، نقش بسته بر روی کاشی مسجدی در محراب ظاهر می‌شوند تا زیبایی آن را دو چندان کنند.
کاشی هفت رنگ در محراب
در گذشته از کاشی هفت رنگ برای تزئین کل محراب استفاده می‌شد. امروزه در محراب‌هایی که قصد انجام ریزه کاری‌ها و جزئیات بیشتر وجود دارد، از کاشی معرق نیز استفاده می‌کنند. همچنان می‌توان گفت امروزه بخش مهمی از تزئینات کاشی کاری محراب با کاشی هفت رنگ انجام می‌شود که به دلایل خاص خود، به مزیت‌های این مدل کاشی اشاره دارد. در طول تاریخ در شهرهای مختلف ایران مانند اصفهان و مشهد از کاشی هفت رنگ در کاشی کاری محراب‌های موجود در مساجد این دو شهر به وفور یافت می‌شود که هرکدام نقشی زرین از زیبایی معماری اسلامی ایرانی را در مساجد به یادگار گذاشته‌اند.
کاشی معرق در محراب
کاشی معرق از اجزای کوچکتری نسبت به کاشی هفت رنگ ساخته شده است و ساخت و چسباندن آن زحمت بیشتری دارد. به همین دلیل محراب‌هایی که مزین به کاشی معرق هستند از حیث زیبایی، ارزش بیشتری در معماری اسلامی دارند. ایجاد طرح‌ها و نقوش با جزئیات بالا به سبب استفاده از این نوع کاشی میسر شده است. این زیبایی چنان مورد توجه قرار گرفته است که زیبایی محراب‌های مزین شده با کاشی معرق در دنیا مشهور و در زمره معماری ایرانی از آن یاد می‌شود.
شهرت جهانی کاشی کاری محراب مساجد ایران
یکی از مهم‌ترین انواع کاشی کاری در محراب مساجد ایرانی مربوط به کاشی است که بر روی آن به خط عربی نستعلیق، به عملکرد محراب در مسجد و زمان ساخت آن یعنی دوره ایلخانی در ایران اشاره کرده است. این کاشی هم اکنون در موزه‌ای در نیویورک نگهداری می‌شود. این کاشی از رنگ آبی و مشکی بهره برده که به رنگ‌های مهم کاشی کاری در دوره ایلخانیان اشاره دارد.
نصب کاشی کاری محراب مسجد
کاشی کاری‌های موجود در محراب مساجد، نحوه نصب کمی متفاوت با دیگر کاشی‌ها دارند. به علت قوس موجود در محراب و حالت طاق مانند سقف آن، کاشی‌ها باید در ابعاد مناسب با درون و اطراف محراب باشند تا نصب آن‌ها به بهترین شکل انجام شود. البته اصول کلی نصب کاشی برای این کاشی‌ها رعایت می‌شود. لازم به ذکر است محراب در دو مدل کارشده در دیوار و تعبیه شده با ارتفاع پایین‌تر از سطح عمومی مسجد ساخته می‌شود. در هر دو نوع آن استفاده از کاشی کاری‌های زیبا و تزئینی مرسوم است اما نوع کار شده در دیوار معمول‌تر است.