نور غیر مادی‌ترین عنصر محسوس در طبیعت و یکی از مهم‌ترین عوامل طبیعی است که در معماری حضور مستقیم دارد. تأثیر نور در معماری بخصوص معماری ایرانی اسلامی بسیار حائز اهمیت است. یکی از مهم‌ترین مشخصه‌های نور طبیعی، توالی و دگرگونی آن در طول روز است که سبب تغییر رنگ نور و حرکت آن می‌شود که بازتاب با رنگ‌های مختلف و از جهات مختلف را ممکن می‌سازد. بررسی جایگاه و نقش نور در معماری ایرانی اسلامی به عنوان جزئی سازنده و مفهوم بخش از اهداف این مقاله است. با هیربدنگاره همراه باشید.
بعد معنوی نور در معماری
نور تنها عاملی برای دیدن نیست. نور در تجلی خود در معماری اسلامی همچون نمادی از وجود و عقل الهی و چون جوهری معنوی است که به درون غلظت ماده نفوذ می‌کند و آن را تبدیل به صورتی شریف و شایسته می‌سازد که مناسب محل زندگی نفس آدمی است. بازتاب نور یا محو و انحلال آن در بطن کاشی کاری‌ها و گچبری ها، معانی عمیقی از تجلی حضور خداوند متعال در دل زیبایی معماری اسلامی می‌رساند. در نهایت باید گفت بعد عرفانی و اعتقادی نور در جای جای معماری اسلامی معنی یافته. معماری که بخواهد عنصری خیال انگیز و هنری خلق کند، باید از هندسه، وزن و در نهایت عنصر نور استفاده کند تا آنچه ساخته است به کمال زیبایی برسد و قابل دیدن باشد. بیشترین قابلیت ایجاد نمایی زیبا در معماری اسلامی ایرانی، متعلق به نور و رنگ است که رنگ را هم می‌توان دلیلی بر استفاده صحیح از منبع نوری دانست.
انواع نور در معماری ایرانی
نور از منبعی که می‌تابد به دو دسته تقسیم می‌شود:
- تأثیر نور طبیعی یعنی نور خورشید که در ساعات مشخصی از شبانه روز می‌تابد علاوه بر ضدعفونی کردن محیط زندگی، اصلی‌ترین عامل روشنایی و زیبایی بناهای ساخته شده طبق اصول معماری سنتی اسلامی بوده است.
- نور مصنوعی نیز پرکاربرد بوده است آن هم به دو دلیل. یک وجود ساختارهای داخلی معماری بسته و عدم مجاورت با نور و دو گونه بندی تراکمی که با توجه به منابع نور مصنوعی از قدیم‌الایام به روشن کردن فضا می‌پرداخته‌اند.
تاریخچه استفاده از نور طبیعی در معماری ایرانی
اولین استفاده از نور طبیعی به زمانی بر می‌گردد که از اختلاف سطح دیوارهای خارجی جهت کسب نور و ایجاد سایه بهره می‌بردند. در شهر سوخته آثار باقی مانده از خانه‌ها نشان می‌دهد که هر اتاق از طریق یک در به خارج ارتباط داشته است. استفاده از روزن‌ها و اختلاف سطح‌ها در تخت جمشید دوره هخامنشیان، خانه‌های دوره ایلامیان و نقش برجسته برج‌های آشوریان نشان دهنده بهره گیری از نور به‌عنوان عنصر روشنایی و زیبایی در معماری ایرانی سنتی بوده است.
عناصر نورگیری در معماری سنتی اسلامی
این عناصر به دو شکل کنترل کننده‌های نور و نورگیرها وجود داشته‌اند.کنترل کننده‌های نور خود به دو نوع تزئینی و جز بنایی تقسیم می‌شوند. یعنی ممکن است پرده نقش کنترل کننده نور را ایفا کند و جزئی تزئینی محسوب می‌شود. اما رواق جزئی از بنا است و تابش نور را کنترل می‌کند.
کنترل کننده‌های نور شامل:
- رواق که فضایی محدود شده با سقف و ستون است و از تابش مستقیم خورشید یا بارش باران در امان است.
- تابش بند شامل تیغه‌هایی بلند بصورت دسته ای متحد برای جلوگیری از نفوذ آفتاب به درون یک فضا بوده اند.
- سایه بان علاوه بر جلوگیری از تابش مستقیم نور، سبب تهویه مناسب و جلوگیری از گرم شدن پنجره‌ها می‌کردند.
و اما نورگیرها که قسمت اصلی معماری برای عبور نور هستند. نورگیرها در انواع مختلف و با طرح‌های گوناگونی که دارند، کاربردهای مختلفی را نیز شامل می‌شوند. از انواع مهم نورگیرها در معماری اسلامی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- شباک به شبکه‌هایی گفته می‌شود که برای کنترل اقلیم و دید بخش‌های درونی ساختمان از جنس کاشی یا آجر یا چوب یا گچ ساخته می‌شد.
- در و پنجره‌های مشبک برای مناطقی که نور شدید خورشید تابش مستقیم داشته، کاربرد داشته اند. ایجاد تعادل نوری برای تهویه هوا و دید به بیرون از خانه بدون به هم خوردن حریم درون خانه از ویژگی‌های این نوع در و پنجره بوده است.
- ارسی پنجره مشبکی است که روی دیوار بالا می‌رود و در محفظه خود قرار می‌گیرد. تلفیق رنگ‌ها هنگام گذر نور از این پنجره‌ها نمای بسیار جذابی ایجاد می‌کند و این نوع پنجره را به جهت استفاده صحیح از نور در معماری اسلامی، در بسیاری از خانه‌ها و بناهای تاریخی مشاهده می‌کنیم.
- هورنو یکی دیگر از مهم‌ترین طرح‌های معماری برای استفاده بهینه از نور در سازه هاست. نورگیر بالای سقف که در گنبدهای کوچک سقف بازارها معمولاً باز است و سوراخ آن را پر نمی‌کنند، هورنو نامیده می‌شود و به جهت تهویه هوا و نور رسانی بهتر به منطقه زیر آن است.
- کاربندی و مقرنس یکی دیگر از این راه‌هاست. پخش کردن نور و درآوردن آن از شکل متمرکز سبب می‌شود تا نور فضای بیشتری را به دست مقرنس کاری سقف پر کند.
برند هیربدنگاره متخصص در اجرای صفر تا صد مقرنس کاری در مساجد، بهترین کارشناسان و استادکاران این نوع کاربندی حرفه‌ای را دارا می‌باشد.
تجلی نور در معماری اسلامی
نور همواره یکی از مهم‌ترین عوامل موجود در ذهن معماران اسلامی بوده تا استفاده از آن و بکار گیری‌اش را در کار صورت دهند. این تفکر که نور عامل مستقیم در زیبایی و مکمل جذابیت‌های بصری یک سازه است، و نیز اشاره به تجلی خداوند متعال دارد، اصلی‌ترین دلایل بهره گیری گسترده آن در معماری اسلامی ایرانی است. استفاده از نور از طریق عناصر تشکیل دهنده‌ی معماری مانند انواع روزن‌ها، نورگیرها، شیشه‌های رنگی و ارسی تأمین می‌گردید.