بازارها قلب تپنده اقتصاد هر شهر بودند. معماری بازارها با ساخته شدن مساجد در ایران تغییراتی یافت. دلیل اشاره به مساجد، این است که تا پیش از زمان ساخت مسجد جامع در شهرهای مهم، بازارها مرکزیت شهر را می‌ساختند. بازار فضایی بود که تعدادی دکان در محلی سرپوشیده در مسیری در یک سمت کنار یکدیگر یا روبروی هم تا انتها ساخته می‌شدند.
در بازارهای سنتی هر صنفی راسته خاص خود را داشت. در نتیجه هر بازار درخور وسعت و تعداد راسته‌های خود، از اصناف مختلفی در آن فعالیت می‌کردند. معماری که بازارهای سنتی داشتند از یک سری نمادهای اصلی استفاده می‌کرد که این نمادها و عناصر در تمامی بازارهای سنتی ایرانی یافت می‌شوند. حال ویژگی‌های دیگری نیز بود که بسته به موقعیت جغرافیایی بازار در کشور، متغیر بودند و می‌توانست از شهری به شهر دیگر فرق کند. این دو دسته ویژگی‌های معماری بازارهای سنتی را در این مقاله از هیربدنگاره بررسی می‌کنیم.
ساختار کلی بازار قدیمی ایرانی
در کل ساختار بازار سنتی ایرانی به 3 شکل بوده است که آن‌ها را نام می‌بریم:
- بازار خطی
- بازار چند محوری
- بازار صلیبی
عناصر اصلی معماری بازارهای سنتی ایران
آن دسته از عناصر اصلی معماری که در بازار قدیمی ایرانی مطرح بوده است به شرح زیر می‌باشد:
- راسته
راسته خود بر 2 نوع بوده است.
راسته‌های اصلی که می‌توانند یک، دو یا چند تا باشند، بصورت موازی و یا متقاطع در شهر قرار می‌گرفتند. این راسته‌ها معمولاً موازی با خطوط مهم شهر ساخته می‌شدند. در یک راسته اصلی اصناف مختلفی فعالیت می‌کردند. شهرهای بزرگ بازارهایی با چند راسته داشتند.
راسته‌های فرعی در شهرهای بزرگ، موازی یا عمود بر راسته‌های اصلی بودند و فعالیت اصناف در این مدل طراحی معماری به شکلی بود که هر راسته فرعی متعلق به یک صنف خاص بود. قوی‌تر بودن اقتصاد شهر و فروش کالا یا ارائه خدمات بیشتر در بازار، مسبب تشکیل راسته‌های فرعی بیشتر بود.
- سرا یا خان
سراها قسمتی از بازار بودند که به پخش اجناس و کالا در بازار می‌پرداختند و مانند مرکز توضیح، کالاها از این قسمت به دیگر قسمت‌های بازار برای فروش خرده می‌رفت. سراها معمولاً دو طبقه بودند.
- کاروانسرا
فرق این قسمت با سرا این است که در کاروانسرا فضایی گسترده‌تر مورد استفاده می‌گرفت و همانند پاساژهای امروزی، کاروانسراها محلی بودند که شامل چندین حجره و یک حیاط میانی بودند تا بتوان از آن‌ها خرید کرد. طبقه دوم نیز معمولاً در این قسمت قابل سکونت بود.
- قیصریه
سرای طولانی یا بلندی که در پیشه وران با فعالیت‌های حساس‌تر و کارهای ظریف‌تر به فعالیت می‌پرداختند. برای مثال طلافروشان نیاز بود تا روی کارهای خود کار کنند و فضای شلوغ بازار حبوبات یا مواد خوراکی، آرامش مورد نیازشان را نداشت. پس در قسمتی به دور از شلوغی به فعالیت و فروش اجناس خود می‌پرداختند. این فضا که یک یا چندین درب داشت قیصریه نامیده می‌شود. قیصریه وکیل شیراز یکی از مطرح‌ترین مثال‌های آن است.
- حجره
حجره یا دکان اصلی‌ترین قسمت بازار محسوب می‌شود. مساحت هر حجره معمولاً بین 10 تا 30 متر مربع بوده است. حجره‌ها در یک یا دو طرف روبروی هم قرار می‌گرفتند و یک راسته را تشکیل می‌دادند. حجره‌های همکف محل ارائه خدمات یا فروش کالا بوده‌اند و حجره‌هایی که بالای آن‌ها و در طبقه دوم قرار داشته‌اند، دفتر کار یا کارگاه بوده‌اند. حجره‌ها گاه فضایی در زیر خود به‌عنوان زیرزمینی داشتند که از آن برای انبار کالاها یا فضای استراحت استفاده می‌شد.
- تیمچه
تیمچه‌ها که معمولاً طرحی هشت وجهی داشتند و فضایی نسبتاً بزرگ و سرپوشیده مانند سرا بودند. تیم یا تیمچه در دو یا سه طبقه ساخته می‌شد و با طاق‌ها و گنبدهای مسقف مشخص می‌شدند. کاربندی‌ها و مقرنس کاری های زیبایی که در این گنبدها کار می‌شد، نمای جذابی از داخل داشتند. گاه وجود یک حوضچه کوچک در زیر گنبد، فضایی هنری و دل‌انگیز رقم می‌زد.
عناصر اقلیمی معماری بازار سنتی ایرانی
به دلیل نیاز به بازار در شهرهایی با اقلیم‌های مختلف و نبود سیستم‌های گرمایشی یا سرمایشی امروزی، معماری باید به گونه‌ای می‌بود که خرید از بازار برای مردمان سهل‌تر باشد.به طور کلی معماری بازارهای سنتی را در دو منطقه گرم و خنک بررسی می‌کنیم تا تفاوت‌های آن‌ها مشخص شود.
نحوه معماری بازارهای قدیمی در اقلیم گرم کشور
بازارهایی که در مناطقی با اقلیم گرم و خشک مانند مناطق مرکزی کشور ساخته می‌شدند، معمولاً ارتفاع بیشتری از لحاظ سقف داشتند. سقف بلندتر و پنجره‌های بزرگ‌تر و بیشتر، گردش هوا را در این بازارها راحت‌تر می‌کردند. وجود راسته‌هایی عریض، شرایط را بهتر هم می‌کرد. لذا در معماری بازارهای قدیمی ایرانی در شهرهایی که گرما بیشتر از سرما مردم را آزار می‌داد، بازارها فضای بیشتری برای گردش هوا و خنکی داشتند. گنبدهای مرتفع و کاربندی‌های جذاب نیز در این قسمت‌ها دیده می‌شود که به دلیل فضای کافی، امکان انجام تزئینات مختلف نیز فراهم بود.
شکل معماری بازارهای قدیمی در اقلیم سرد کشور
مناطقی که آب و هوا به سمت سردسیری بود و سرمای هوا بیش از گرمای آن آزاردهنده بود، طاق‌های آجری ارتفاع کوتاه‌تری داشتند. در این نوع سبک معماری ارتفاع سقف نیز کوتاه‌تر بود و پنجره‌های کوچک‌تر در سقف‌ها تعبیه می‌شد. عرض راسته‌ها کمتر و ارتفاع آن‌ها نیز کوتاه‌تر بود و رفت و آمد و فعالیت در کنار چراغ‌های حجره‌ها، گرمای مورد نیاز برای خرید آسوده مردم را فراهم می‌کرد.
نتیجه گیری بازار سنتی
آنچه بازارهای سنتی را متفاوت می‌کند، معماری سنتی خاص آن در برابر پاساژهای خرید امروزی است. در گذشته فضا به گونه‌ای دیگر در اختیار معماران بود و تزئینات رنگ و بوی زیباتری داشتند. معماری که حاصل از بهره گیری ویژگی‌های خاص معماری ایرانی و اسلامی بود، در بطن خود چینش دقیقی از موضوعات را در ذهن معمار بوجود می‌آورد. معمار می‌دانست که برای هر قسمت از بازار بسته به موقعیت آن چه مصالحی برای ساخت قسمت‌های مختلف و چه تزئیناتی برای روی آن‌ها باید بکار رود. بدین ترتیب بازارها نه‌تنها محلی برای خرید و دادوستد، بلکه یکی از مهم‌ترین محل‌های تجمعات سیاسی و فرهنگی می‌شدند. در طول زمان در دوره‌های مختلف از زمان‌های بسیار دور تا صفویه و بعد از آن قاجار، شکل کلی بازارها ثابت ماند لیکن تغییراتی در جزئیات جهت رفاه و تردد بیشتر دیده شد. پیشرفت کیفیت و تنوع مصالح نیز سبب شد تا دست معمار در انتخاب آن‌ها باز باشد.