درب ورودی از عناصر مهم و اصلی در معماری اسلامی بخصوص در معماری مساجد بوده است. ارتباط فضای بیرونی و درونی معمولاً از طریق درب صورت می‌گرفت. ابعاد و ساختار هر درب، بنا به مکانی که در ورودی آن نصب می‌شد، تناسبات خاص خود را داشته است. تعدد درب‌ها در مساجد بزرگ و عظیم نیز وجود داشته است. ما مسلمانان، مسجد را مکانی مقدس و محل ارتباط با خداوند متعال می‌دانیم و از طرفی حریم مسجد بوسیله درگاه یا دربی که به‌عنوان ورودی و خروجی نصب می‌شود، از بیرون جدا می‌شود. پس روبروشدن با درب ورودی روزانه به مدت چندین مرتبه رخ می‌داده است. ازاین‌جهت می‌توان به مهم بودن ساختار و تزئینات و جزئیات درها اشاره کرد. علاوه بر مساجد، در معماری خانه‌های قدیمی که با اصول معماری ایرانی اسلامی ساخته شده‌اند، درب، جایگاه بسیار مهمی را داشته و باید جزئیات آن را نیز بررسی کرد. در ادامه به نقش درب در معماری سنتی ایرانی اسلامی می‌پردازیم. با هیربدنگاره، متخصص در اجرای طرح‌های معماری سنتی همراه باشید.
انواع درب‌های سنتی از لحاظ جنس
بر اساس محل استفاده و دوره تاریخی ساخت درب، جنس آن متغیر بوده است. برای مثال درهای ابتدایی که در مساجد اسلامی استفاده شدند، از جنس چوب بوده است. بعدها منبت‌کاری و استفاده از ورق‌های طلا یا مس به این درها اضافه شد و زیبایی آن‌ها بیشتر شد. همچنین در خانه‌های ایرانی سنتی در ها ابتدا با لولاهای آهنی و وزن بالای درب ساخته می‌شدند؛ اما با گذر زمان و استفاده از متریال فلزی سبک‌تر، وزن درب‌ها و همچنین تزئینات آن‌ها بهتر و شکیل‌تر شد.
درب‌ها در دوره‌های گسترش اسلام و گسترش معماری اسلامی، در کشورهای مختلف شکل‌های گوناگونی نیز به خود گرفته اند. برای مثال درب‌های محکم و تزئین شده معماری ایرانی با درب‌های آبی و مشکی که در معماری سنتی تونس استفاده می‌شد، تفاوت‌های زیادی داشتند.
نقش درب در مساجد اسلامی
ایجاد فضایی آرام و به‌دور از شلوغی بازار یا حرکت مردم و هر ناهنجاری صوتی دیگری، بوسیله یک درب که در ورودی مسجد تعبیه می‌شود، امکان‌پذیر است. در گذشته نیاز به این درب بیشتر حس می‌شد و دلایل مختلفی برای نصب در وجود داشته است. جلوگیری از ورود آلودگی به درون محیط نمازگزاران، جلوگیری از تابش آفتاب و از همه مهم‌تر، نمادی محکم و قوی برای محافظت از این عبادتگاه ما مسلمانان، مسجد، از دلایل ایجاد یک درب مستحکم بوده است.
لازم به ذکر است که برخی از مساجد نخستین مانند مسجد مدینه، در ابتدا دارای یک درگاه بوده است و در قسمت ورودی خود درب نداشته است. بعدها برای ورودی مساجد درب نیز تعبیه شد.
انواع درب‌های معماری ایرانی اسلامی
- یکی از مهم‌ترین انواع درب‌ها در معماری ایرانی سنتی، درب های اُرُسی هستند. درب ارسی از شیشه و چوب بصورت مشبک ساخته شده و نحوه باز شدن آن بصورت بالاگرد می‌باشد. در معماری سنتی ایرانی، این درب‌ها به سه شکل سرو، گره چینی و اسلیمی وجود دارند. طرح اسلیمی بیشتر از گیاهان و گل‌ها بوده و استفاده از آن در خانه‌های سنتی رواج زیادی داشته است. طرح گره چینی از قرارگیری چندین طرح هندسی در کنار یکدیگر تشکیل شده است. طرح سرو اما مدل ایرانی اصیل و دارای نقوش خاص خود بوده است. استفاده از شیشه‌های رنگی در درب‌های ارسی بسیار پرکاربرد است و نمای زیبایی که از فضای درون یا بیرونی ایجاد می‌کرده، جذابیت بسیاری را شامل می‌شود. ارسی به شکل درب و پنجره در معماری استفاده شده است.
- سه دری، پنج دری و هفت دری
سه دری در خانه‌های سنتی، به‌عنوان ورودی‌های اتاق خواب و استراحت تلقی شده است. وجود سه درب در کنار یکدیگر به علت نورگیری مناسب فضای خواب را فراهم می‌کرده است. پنج دری که در قسمت شاه‌نشین عمارت‌ها و خانه‌ها قرار داشته است، اتاقی با پنج در بوده است و قسمت نشستن مهمان‌ها تلقی شده است.
هفت دری قسمت اصلی شاه نشین بوده است و در روبروی حوض و باغ درون حیاط قرار می‌گرفت. وجود هفت درب در کنار یکدیگر، در همه خانه‌ها وجود نداشته و خانه‌های اعیانی یا مکان‌های خاص تاریخی از این ویژگی بهره داشته اند.
تاثیر اقلیم و درب‌های معماری ایرانی
کشورمان ایران دارای اقلیم‌های مختلفی است و آب‌وهوا در قسمت‌های شمالی و کناره‌های جنوبی کشور با رطوبت بیشتر، و نیز در مناطق مرکزی خشک می‌باشد. این تفاوت آب‌وهوایی در کیفیت و کمیت مواد بکار رفته در درب‌های ورودی خانه‌های سنتی و دیگر اماکن تأثیر خود را گذاشته است. در گذشته‌های بسیار دور، فولاد ضد زنگ یا آلومینیوم شناخته شده و قابل دسترس نبوده و آنچه در درب‌ها استفاده می‌شد، فلز آهن بوده است. درب‌هایی که در معماری خانه‌های سنتی مناطق رطوبت دار استفاده می‌شد، تراکم چوب کمتر و آهن کمتری نیز داشته است. بلعکس در مناطق مرکزی از جنس چوب بیشتری در درب‌ها استفاده شده است.
تزئینات درب‌های ایرانی اسلامی سنتی
شاید درب‌های اولیه که در معماری خاصی که از آن صحبت می‌کنیم، ساده و به‌دور از تزئینات بوده باشند. اما با گذشت زمان و اهمیت بیشتر پیدا کردن درب ورودی در فضاهای مذهبی و خانه‌های سنتی، تزئیناتی با استفاده از گره‌سازی، منبت‌کاری تذهیب، نقاشی، میناکاری یا کتیبه کاری مزین به این درب‌ها افزوده شد.
گره چینی اصلی‌ترین تزئین درب‌های سنتی
آنچه بدان اشاره کردیم، تزئینات مختلف درب‌ها در معماری اسلامی ایرانی بود و باید گفت گره چینی، اصلی‌ترین تزئین این درب‌ها بوده است. نقش هندی که اهل فن آن را «گره» می‌نامند، شاخه‌ای از هنر نقش پردازی اسلامی است که شامل بافت‌هایی گوناگون و پیچیده از طرح‌ها در تلفیق با یکدیگر است.
نتیجه گیری
همان‌طور که در این مقاله نیز اشاره شد، اهمیت درب در معماری سنتی ایرانی اسلامی، به‌وضوح هرچه تمام‌تر در تک‌تک بناهای بجای مانده به چشم می‌خورد. از حفاظت فیزیکی در برابر عوامل بیرونی طبیعی و انسانی تا نقش و نگارهای زیبایی که بر روی هر درب تعبیه شده است، همگی جایگاه مهم این عنصر را در معماری نشان می‌دهند.