ایوان فضای نیمه بازی که از سه طرف بسته و از یک طرف باز است. گاهی فضای واسطی است بین فضاهای باز و بسته. گاه بدان بسیار اهمیت داده می‌شود و در نتیجه بسیار عریض یا مرتفع می‌گردد و از دور خودنمایی می‌کند. ایوان‌ها معمولاً در قاعده مستطیل یا مربع یا نیم هشت اند. نمای آن‌ها مستطیل شکل است؛ اما سقفشان گهواره‌ای یا نیم گنبد است. طراحی آن بر اساس یک محور است. ترکیب آن با نمای اطرافش به صورت‌های مختلف انجام می‌گیرد و در هر حال تأثیر مهمی در ترکیب نما می‌گذارد. این تأثیر، به‌ویژه هنگامی که ایوان با فضاهای مجاورش ترکیب می‌شود و یک کل مستقل را پدید می‌آورد، به‌خوبی به چشم می‌خورد. ایوان معمولاً در مجاورت حیاط و بر روی محورهای اصلی آن قرار می‌گیرد و به فراخور نوع بنا یا محل استقرارش عملکردهای گوناگون می‌یابد.
جایگاه ایوان در معماری ایرانی
شواهد برجای مانده نمایانگر آن است که در دوران قبل از اسلام، ایوان‌ها در بناهای حکومتی، دینی و خانه‌های اشرافی بکار رفته است. در دوران اسلامی نیز استفاده از ایوان در انواع گونه‌های معماری نظیر کاخ‌ها، مساجد، مقابر، مدارس، کاروان‌سراها و خانه‌ها عمومیت یافته است. ایوان‌ها در اطراف فضاهای باز داخل ساختمان، یعنی حیاط، سازمان دهی شده‌اند. ارزش و اهمیت ایوان‌ها یکسان نبوده و اغلب از نظر ابعاد، تزئینات، دسترسی و ترکیب با فضاهای بیرونی و کارکرد از یکدیگر متمایز شده‌اند. ایوان‌ها معمولاً با ابعادی بزرگ‌تر از فضاهای بیرونی، در نمای ساختمان، مرکز ضلع یا اضلاع بناها و در محور تقارن بناها واقع شده‌اند.
به‌گونه‌ای که در اولین مواجهه مخاطب با بنا، خودنمایی می‌کند. ایوان‌ها از حیث روانی و ظاهری بر بینندگان تأثیر می‌گذارند. از باب زیبایی شناسی، دیدن چنین سازه باشکوهی سبب خیره ماندن افراد در نگاه به نقش و نگار ایوان می‌شد. از طرف دیگر، هرچه حکومت‌های آن زمان قدرت و جلوه با عظمت تری داشتند، ایوان‌های رفیع‌تر با تزئینات بیشتری برپا می‌کردند. به همان میزان که ایوان اهمیت داشت، فضای باز جلوی آن نیز دارای اهمیت بود. بدین ترتیب اهمیت ایوان چنان بالا رفت که در فرهنگ ایرانی و معماری ایرانی سنتی مفهومی نمادین پیدا کرد. اوج این نمادپردازی در ایوان کسری مشاهده می‌شود.
انواع ایوان از منظر شکل و ظاهر
ایوان‌ها از نظر شکل با توجه به نوع پوشش سقف آن‌ها به سه نوع تقسیم بندی می‌شوند:
- نوع اول ایوان‌هایی با پوشش مسطح و سقف تیرپوش هستند که سابقه آن به هزاره اول قبل از میلاد می‌رسد.
- نوع دوم ایوان‌هایی با پوشش منحنی و طاق پوش هستند که پیشینه آن به دوره اشکانی می‌رسد.
- نوع سوم ایوان‌هایی ترکیبی از نوع ستون دار و طاق دار هستند؛ به طوری که در جلوی فضای طاق دار، یک ردیف ستون قرار گرفته است که به آن طارما می‌گویند.
عامل بوجود آمدن دو سبک اول معماری ایوان‌ها، تغییر مصالح و پیشرفت فنون ساختمانی بود. به طوری که از دوره اشکانی به تدریج با به‌کارگیری خشت و آجر و ملات گچ و رواج طاق زنی، ایوان‌های طاق دار جایگزین ایوان‌های تیرپوش دوره قبل شد.
ایوان‌ها در در معماری سنتی ایرانی اسلامی
ایوان در طرح و ترکیب‌های متنوعی در معماری اجرا شده است. ایوان‌ها در یک پلان محوری، مرکزی یا چرخشی مکان یابی شده‌اند. این فضا در بناهای قبل از اسلام به صورت یک ایوانی، دو ایوانی و چهار ایوانی اجرا شده است و در دوران اسلامی به طور گسترده‌ای در بناهای مختلف رواج یافت. به‌گونه‌ای که این بناها بر اساس تعداد ایوان‌های به‌کاررفته در آن‌ها طبقه بندی شده اند. در نهایت، طرح چهار ایوانی به صورت استاندارد و کمال یافته معماری اسلامی در آمد. بنا بر مدارک باستان شناختی و متون تاریخی، فضای داخلی ایوان‌ها با تزئینات مختلف مانند حجاری، گچ‌بری، موزائیک کاری، نقاشی، کتیبه و سنگ‌های قیمتی و جواهرات آراسته می‌شده‌اند. نقش تکنیک، مصالح و نظر کارفرما در شکل بخشی ایوان اهمیت دارد.
از حیث تکنیک و تسلط استادکاران و عوامل اجرای ایوان، وجود تخصص بسیار حائز اهمیت است. هیربدنگاره با بهترین نصاب‌ها و استادکاران در زمینه اجرای صفر تا صد طراحی معماری ایرانی اسلامی، بهترین کار موجود را ارائه می‌دهد.
تاریخچه ایوان در عصر هخامنشی
ایوان در شکل گیری سبک معماری هخامنشی نقش مهمی ایفا کرده است. ایوان متصل به تالار ستون دار به ویژگی بارز معماری هخامنشی تبدیل شده است. ایوان در این دوره، به صورت تکامل یافته و متنوع در بناهای این دوره مورد استفاده قرار گرفته است. تعدادی از محققان خارجی نظیر دیوید استروناخ، استفاده از ایوان در نمای ساختمان را ابداع معماری سلطنتی هخامنشی می‌داند.
از طرفی اضافه شدن ایوان‌های ستون دار در تالارهای پاسارگاد به دلیل واقع شدن آن‌ها در باغ سلطنتی است؛ زیرا در یک باغ تمرکز کاملاً روی فضاهای باز خارج ساختمان است و توجهات به ایوان بیشتر شده است. در مجموعه تخت جمشید، بزرگ‌ترین ایوان‌ها در بناهای بزرگ نیمه شمالی صفه تخت جمشید و در قیاس با بناهای نیمه جنوبی صفه، در تالار آپادانا و تالار صدستون به کار رفته‌اند. در الگوی ایوان‌های تخت جمشید، استفاده بصورت یک ایوانه، دو ایوانه، سه ایوانه و چهار ایوانه در نمای خارجی و یا در نمای داخلی بناهای این سازه طراحی و ساخته شدند. استفاده از پلان چهارگوش در طراحی بناها این امکان را فراهم کرده است تا مهندسان و معماران هخامنشی در طراحی و اجرای ایوان‌ها، آزادی عمل بیشتری داشته باشند.
تاریخچه کاربرد ایوان بعد از هخامنشیان
استفاده از ایوان مخصوصاً نوع ستون دار آن، در دوره پس از هخامنشیان و اشکانی تداوم می‌یابد. گور دخمه‌های غرب ایران که نمای آن‌ها مزین به ایوان‌های ستون دار هستند و بناهایی چون معبد آپادانا در شوش، معبد فرته دارا در شمال تخت جمشید یادآور استمرار سنت‌های فرهنگی زمان هخامنشی است. کاربرد ایوان در دوره ساسانی مانند کاخ دامغان نیز دیده می‌شود.
در پی کاربرد وسیع و موفق ایوان در معماری ساسانی، این صورت در بناهای دوره اسلامی همچنان مورد توجه قرار گرفته و تا زمان قاجار به حیات خود ادامه داده است. آنچنان که ایوان در شکل گیری فضاهای بنای دارالاماره کوفه نقش اساسی دارد.
نتیجه گیری
در طراحی و اجرای ایوان‌ها در معماری سنتی ایرانی تلاش و کوشش فراوانی صورت گرفته است. ایوان‌ها از نظر شکل، ابعاد، دسترسی و ترکیب با سایر فضاها مانند حیاط یا تالار با یکدیگر متمایز شده‌اند.
ایوان ستون دار نمونه آغازین ایوان بودند که در اثر پیشرفت فنون ساختمانی و مهارت معماران در استفاده از آجر و ملات گچ، به صورت ایوان طاق دار درآمد.
با شکل گیری حکومت قدرتمند هخامنشی استفاده از ایوان به شکوفایی رسید. در دوره اشکانی و ساسانی تجلی بهره گیری از ایوان به عرصه نویی رسید. پس از ورود دین مبین اسلام به معماری ایرانی، این استفاده به طرح‌های جالب‌تری نیز دست یافت و در صورت‌های متنوعی جلوه گر شد.