گنبد در معماری اسلامی تنها یک پوشش برای سقف نیست؛ بلکه نمادی از آسمان، عروج و وحدت است که با ظرافت و مهندسی دقیق بر فراز مساجد و اماکن متبرکه قرار میگیرد. برای معماران، هیئتامنای مساجد و علاقهمندان به هنر اسلامی، شناخت انواع گنبد مسجد از نظر فرم، سازه و تزئینات، گامی حیاتی در انتخاب بهترین گزینه برای ساخت و طراحی گنبد مسجد است. در این مقاله تخصصی، گنبدها را از پنج منظر کلیدی شکل هندسی، متریال سازه، نوع کاشیکاری، طرح و نقش و تعداد پوسته بررسی میکنیم و در پایان به سوالات متداول این موضوع پاسخ میدهیم.
انواع گنبد از نظر شکل هندسی و فرم
نخستین و بصریترین تفاوت در گنبدها، فرم کلی و نمای بیرونی آنهاست. معماران سنتی ایران با توجه به اقلیم و ایستایی بنا، فرمهای متنوعی را خلق کردهاند.
- گنبد نار : رایجترین نوع گنبد در ایران، گنبد نار است. فرم این گنبد کروی است اما در قسمت پافیل (پایین گنبد) کمی شکمدار شده و سپس به سمت راس جمع میشود. این فرم نمادی از کمال است و ایستایی فوقالعادهای دارد.
- گنبد پوست پیازی : این نوع گنبد که شباهت زیادی به فرم پیاز دارد، بیشتر در معماری تیموری و هند (مانند تاج محل) دیده میشود، اما در ایران نیز نمونههایی دارد. در این فرم، برآمدگی شکم گنبد نسبت به ساقه بسیار زیاد است و قوسی اوجگیرنده دارد که به یک راس تیز منتهی میشود.
- گنبد خاگی : همانطور که از نامش پیداست، فرمی شبیه به تخممرغ دارد. این گنبدها از نظر ریاضیاتی مقاومت بسیار بالایی در برابر بارهای عمودی دارند. گنبد مسجد شیخ لطفالله اصفهان یکی از شاهکارهای فرم خاگی است که بدون مناره، شکوه خود را به رخ میکشد.
- گنبد شاخ بزی : این اصطلاح در معماری سنتی به گنبدهایی با قوس جناغی تند اطلاق میشود. انحنای این گنبدها به گونهای است که یادآور انحنای شاخ بز کوهی است. این فرم باعث میشود نیروهای رانشی به صورت عمودیتر به پایین منتقل شوند و ارتفاع گنبد نسبت به دهانه بیشتر به نظر برسد.
- گنبد رک : برخلاف گنبدهای منحنی، گنبدهای رک دارای سطوح صاف و شکلی مخروطی یا هرمی هستند. این گنبدها مختص مناطق پرباران (مانند شمال ایران) یا کویری خشک است. گنبد قابوس بن وشمگیر بهترین نمونه تاریخی آن است.
- گنبد بیضوی : این گنبدها در پلان دایرهای نیستند، بلکه بر روی پلانی بیضی شکل سوار میشوند یا در مقطع عمودی فرمی بیضیوار دارند. اجرای این گنبدها نیازمند مهارت بالای استادکاران است.
انواع گنبد بر اساس متریال و سازه اصلی
با پیشرفت تکنولوژی، مصالح ساخت گنبد از آجر و خشت فراتر رفته و متریالهای نوین جایگاه ویژهای یافتهاند.
گنبد با سازه آهنی (فلزی)
امروزه اسکلت اکثر گنبدهای جدید از پروفیلهای فولادی (آهنکشی) ساخته میشود. این روش سرعت اجرا را بالا برده و امکان ایجاد فرمهای پیچیده را فراهم میکند. روی این شاسی فلزی، میتوان انواع پوششها از جمله ورق استیل، آلومینیوم یا بتن پاششی را اجرا کرد.
گنبد بتنی
برای گنبدهای بسیار بزرگ با دهانههای وسیع، بتن مسلح بهترین گزینه است. این گنبدها یکپارچه بوده و مقاومت بالایی در برابر زلزله دارند، اما وزن سنگینی به ساختمان تحمیل میکنند.
گنبد فایبرگلاس
نسل جدید گنبدها از مواد پلیمری و فایبرگلاس ساخته میشوند.
مزایا: بسیار سبک هستند (کاهش بار مرده ساختمان)، سرعت نصب بالا، مقاوم در برابر رطوبت و زنگزدگی، و قابلیت تولید پیشساخته در کارخانه.
کاربرد: ایدهآل برای مساجد محلی، نمازخانهها و مناطقی با رطوبت بالا.
گنبد با پوشش ورق (طلا، استیل، آلومینیوم)
برخی گنبدها (بهویژه در اماکن زیارتی) روی سازه اصلی با خشتهای مسی که با طلا آبکاری شدهاند، پوشیده میشوند. در موارد اقتصادیتر، از ورقهای استیل طلایی یا نقرهای و آلومینیوم استفاده میشود که درخشش و ماندگاری بالایی در برابر اکسیداسیون دارند.
انواع گنبد از نظر نوع کاشی و لعاب
پوشش نهایی گنبد، لباس آن است. انتخاب نوع کاشی تاثیر مستقیمی بر زیبایی و هزینههای نگهداری دارد.
کاشی نره
این سبک یکی از اصیلترین روشهاست. در این روش از کاشی های نره ضخیم استفاده میشود که به صورت عمودی یا افقی چیده میشوند. کاشی نره مقاومت بسیار بالایی در برابر سرما و گرما دارد و به دلیل ضخامت، لعاب آن دیرتر میپرد. گنبد مسجد جامع یزد نمونه بارز این سبک است.
کاشی معرق
نفیسترین و گرانترین نوع تزئین است. قطعات کوچک کاشی بر اساس طرح بریده شده و کنار هم چیده میشوند.
ویژگی: ظرافت بینظیر و امکان اجرای طرحهای پیچیده اسلیمی.
دوام: بسیار بالا، زیرا قطعات کوچک کمتر در معرض ترک خوردن ناشی از انبساط و انقباض هستند.
هزینه کلی این مدل پروژه ها در مجموعه زیاد خواهد بود.
کاشی هفترنگ
در این روش، طرح روی خشتهای مربع شکل لعابدهی و پخته میشود. سرعت اجرای آن از معرق بیشتر و هزینه آن کمتر است، اما برای سطوح منحنی گنبد نیازمند قطعهسازی دقیق است تا طرح بههم نریزد.
کاشی پرسلان
برای گنبدهایی که در مناطق با سرمای شدید قرار دارند، کاشیهای پرسلانی به دلیل جذب آب نزدیک به صفر، گزینهای عالی هستند که دچار یخزدگی و ترک نمیشوند.
انواع گنبد از نظر طرح و نقش
هویت بصری گنبد با طرحی که روی آن نقش میبندد تعریف میشود.
طرح کتیبهدار (خطدار)
در این مدل، دور ساقه گنبد یا در بدنه اصلی آن، آیاتی از قرآن یا اسماءالله با خط ثلث، بنایی یا کوفی نوشته میشود. معروفترین نمونه، گنبد مسجد گوهرشاد حرم امام رضا (ع) است که ترکیبی از کتیبههای خوشنویسی شده است. این طرحها بار معنوی بنا را دوچندان میکنند.
طرح هندسی (گره چینی)
این طرحها بر پایه هندسه مقدس و نقوش ستارهای (شمسه) استوارند. تکرار منظم الگوهای هندسی که از راس گنبد شروع شده و به ساقه میرسد، حس نظم و وحدت در کثرت را القا میکند.
طرح اسلیمی و ختایی
استفاده از پیچ و خمهای گیاهی و گلهای انتزاعی که نمادی از باغ بهشت هستند. این طرحها معمولاً با کاشی معرق اجرا میشوند.
طرح ساده (تک رنگ)
گاهی زیبایی در سادگی است. گنبدهایی که تماماً با کاشیهای فیروزهای یا لاجوردی ساده پوشانده میشوند، نمادی از آسمان پاک هستند. گنبد مسجد امام اصفهان با وجود نقوش، در نمای کلی یک فرم فیروزهای غالب را نمایش میدهد.
گنبد یک پوسته در برابر دو پوسته
این تقسیمبندی مربوط به ساختار مهندسی و فضای داخلی و خارجی گنبد است.
گنبد یک پوسته
در این نوع، گنبد تنها یک لایه دارد. آنچه از بیرون میبینید، همان چیزی است که از داخل (با کمی تفاوت در جزئیات) مشاهده میکنید.
ویژگی: معمولاً برای دهانههای کوچک استفاده میشود.
محدودیت: اگر ارتفاع گنبد زیاد باشد، فضای داخلی نامتناسب و دالانمانند به نظر میرسد و تزئینات داخلی سخت میشود.
گنبد دو پوسته
شاهکار مهندسی ایرانی است. این گنبد از دو لایه مجزا تشکیل شده است:
- پوسته خارجی: این پوسته ارتفاع زیادی دارد و وظیفه آن نمایش شکوه بنا در بافت شهری و محافظت در برابر عوامل جوی است.
- پوسته داخلی: این پوسته سقف داخلی شبستان مسجد را تشکیل میدهد. ارتفاع آن متناسب با مقیاس انسانی است.
مزیت بزرگ: فضای خالی بین دو پوسته عایق حرارتی است. مهمتر اینکه در سیستم دو پوسته، معمار میتواند تزئینات داخلی نظیر مقرنسکاریهای گچی، آجرکاریهای معقلی، رسمیبندی و کاشیکاریهای ظریف را در سقف داخلی (آهیانه) اجرا کند، بدون اینکه نگران فرم بیرونی گنبد باشد.
نتیجهگیری
انتخاب نوع گنبد مسجد وابستگی مستقیمی به بودجه، اقلیم منطقه و ابعاد دهانه شبستان دارد. اگر به دنبال اصالت تاریخی هستید، گنبدهای نار دو پوسته با کاشی معرق گزینهای بیرقیب است. اما برای پروژههای مدرن با محدودیت سازهای، گنبدهای فلزی یا فایبرگلاس با طرحهای هندسی راهحلی هوشمندانه محسوب میشوند.برای مشاوره تخصصی در زمینه طراحی و اجرای انواع گنبد مسجد، میتوانید با کارشناسان هیربدنگاره در تماس باشید.