معماری سنتی در هر ناحیه ای بر اساس اصول و طرح‌های رایجی که معماران قدیمی در آن نواحی اجرا کرده‌اند و سبب گسترش بیشتر آن شده ساخته می‌شود. معماری سنتی در ایران حاصل چند هزار سال تلاش معماران و آزمون و خطاهای بسیار است. از آغاز نهادن خشت‌ها بر روی هم تا کاشی کاری نمای ساختمان با آجر لعابدار سنتی که امروزه در خیابان‌های پایتخت نمونه‌های آن را می‌بینیم.
معماری ایرانی با فرهنگ و هنر ما آمیخته شده و دارای تاریخچه‌ای گویا برای جهانیان است. ویژگی‌های معماری سنتی ایران در بطن کارها یک به یک رعایت شده و سازه‌های جذاب و بسیار شکیلی از اماکن مذهبی و مقدس گرفته تا خانه‌های تاریخی و برج‌ها را تشکیل داده است. اصول معماری ایران قدیم بصورت یک تکه و جزئی نیست؛ گاه بهره گیری از چندین اصل و قوانین متعدد معماری را در یک سازه می‌بینیم.
تزئینات، ورودی‌ها، تالارها، ایوان و حیاط‌ها هر کدام اصول خاصی برای پیروی دارند و در طراحی معماری سنتی ایرانی، برای هرکدام برنامه‌های بسیاری در نظر گرفته شده است. در ادامه قصد بر سخن گفتن از تاریخچه معماری سنتی ایرانی و آشنایی بیشتر و کامل‌تر با آن است. با هیربدنگاره، بزرگ‌ترین مرجع اجرای معماری اسلامی ایرانی همراه باشید.
تلفیق معماری سنتی ایرانی و اسلامی
غیر ممکن است که تأثیر پذیری تاریخچه معماری سنتی یک مرز و بوم را غیر وابسته به الهام گیری و گزینش خوبی‌هایی هرچند اندک از معماری دیگر سرزمین‌ها بدانیم. بهرحال آنچه وارد ذهن معماران می‌شود با مشاهده و بررسی مقاومت، ماندگاری و پایداری بناهای مختلف به ذهن خطور کرده. حال اگر ایده ای مناسب با چارچوب اصول مهم معماری خودش باشد، و زیبایی بیشتر یا مقاومت بیشتر بسته به نوع استفاده، به سازه وارد کند، چرا که نه؛ می‌توان حداکثر بهره را از آن برد.
تاثیر پذیری معماری سنتی ایران از معماری اسلامی کاملاً واضح و مبرهن است. زیبایی‌های خلق شده با بناهای تاریخی یا مذهبی قسمتی از جلوه گری خود را مدیون معماری اسلامی هستند و تاریخچه این دو تلاقی‌های زیادی دارد.
ویژگی‌های معماری سنتی ایران
در تاریخچه معماری سنتی کشورمان «فضا محوری» اصل بسیار مهمی برای طراحی و اجرا بوده است. منطق ریاضی و هندسه و فیزیک ویژگی‌های مهم دیگر معماری سنتی کشورمان بوده اند. آنچه از تناسبات می‌گوییم، شکل موجه بناها را اشاره دارد؛ بصورتی که از لحاظ مشاهده کلی بنا و جزئیات آن متوجه نقص و ناهماهنگی نمی‌شویم. منطق ریاضی و هندسه را استفاده صحیح از حجم‌ها و ابعاد می‌دانیم.
بنایی مانند یک بادگیر در یزد که از قوانین فیزیک و اصول مهندسی در کنار ابعاد دقیق هندسی بکار برده است، در زمستان گرما را برای اهل خانه و در تابستان سرما را هدیه می‌آورد.ضرورت استفاده از قوس‌ها و طاق‌ها در تاریخچه معماری سنتی ایران، هنگامی آشکار می‌شود که به نحوه تأثیر نور در زیبایی یک ساختار پی می‌بریم. طاق و قوس‌ها علاوه بر تأثیر مثبت بر استحکام آن سازه؛ برای تزئینات هم استفاده می‌شدند. بازتاب نور از آینه‌های موجود در آینه‌کاری این قسمت‌ها، روشنایی را بیشتر و رنگ‌ها را زنده‌تر می‌کند.
سایر ویژگی‌های بنیادین در تاریخچه معماری سنتی ایرانی، استفاده صحیح از موارد زیر است:
- طرح‌های یکسان و همگن که در تکرار بالای خود، یک نمای تکراری نمی‌سازند و خبر از یک همگنی حساب شده در ابعاد مناسب می‌دهند.
- بکارگیری اصول انسان و معرف شناسی در طراحی. برای مثال جایگاه پایین‌تر از سطح محراب، استفاده از آینه در نماها به جهت نماد پاک و یکدست بودن و یا مناره‌های مساجد که شبیه دست‌هایی که به دعا افراشته شده اند هستند.
- تقارن و نا متقارن بودن بناها یا نماها که هرکدام یک استفاده داشته‌اند. ولی هر دو به جهت زیبایی و ویژگی‌های مثبتشان استفاده می‌شدند.
تزئینات در تاریخچه معماری سنتی ایرانی
آنچه از تزئینات می‌دانیم تنها کاربرد رنگ و نقوش نیست. گچبری‌ها که انواع مختلف آن مقرنس کاری، رسمی بندی، کاسه سازی، یزدی بندی و قطار بندی را شامل می شو. یا از طرف دیگر آینه کاری که بسیار به آن در سازه‌های قدیمی با معماری ایرانی اشاره شده. کاربردهای تزئینی آجر و کاشی‌ها در قسمت‌های مختلفی مانند نمای بیرونی یا درونی خانه‌ها، مساجد و اماکن مذهبی، برج و قلعه‌ها و بسیاری از سازه‌های مسکونی از زمان‌های دور استفاده می‌شد.
شبستان گنبد دار مسجد جامع قزوین، از اولین نمونه‌هایی است که در آن از کاشی‌هایی برای تزئین استفاده شده. در قرن‌های هشتم و نهم استفاده از کاشی بیشتر شد. آجر در انواع آن مانند آجر لعاب دار از مصالح اصلی و جز جدا نشدنی معماری سنتی ایرانی بوده است. امروزه نیز اگر قصد بر بکارگیری معماری سنتی ایرانی در یک سازه باشد، از انواع کاشی‌های سنتی و آجرهای سنتی در آن بکارگرفته می‌شود.
معماری سنتی اسلامی ایرانی و سبک‌های آن
از تاریخچه سبک‌های معماری سنتی ایرانی در دوره‌های مختلف اطلاعات و بناهایی بجای مانده که با کمک مورخان می‌توان به ویژگی‌های آن‌ها پی برد. در ادامه انواع آن را می‌بینید.
- معماری به سبک پارس‌ها که شامل معماری سنتی ایران در دوره فرمانروایی پارس‌ها می‌باشد. ساختمان سازی با اصول درون گرایی و وصل کردن فضاهای خانه، اجرای نما با کاشی ایرانی و ساخت و ساز بر روی پایه‌ها از نکات مهم این سبک است.
- معماری به سبک خراسانی‌ها که این مورد هم شامل معماری دوره‌ی بعد پذیرش دین روشنگر اسلام است. بکارگیری اصول معماری اسلامی و استفاده بهتر از مصالح که شامل بکارگیری بهتر و کیفیت بالاتر مصالح بود، در این نوع معماری دیده می‌شود.
- سبک معماری اصفهانی که در واقع مهم‌ترین قسمت معماری سنتی ایران را شامل می‌شود. در این دوره استفاده از طرح‌های پیچیده هندسی بیشتر شد. خط‌های شکسته و صاف، کار بیشتر روی زیبایی و نحوه تشکیل کنج‌ها و سادگی در عین جلال و شکوه بناها همگی از ویژگی‌های دیگر سبک معماری اصفهانی هستند.
معماری سنتی خانه‌های ایرانی
خانه‌های ایرانی سنتی که در آن‌ها اصول معماری گذشته بسیار به چشم می‌خورد، هرکدام با یک سبک از معماری سنتی ایرانی ساخته شده اند.
خانه طباطبایی ها در کاشان که متعلق به بیش از یک صد سال پیش است، دارای حیات و حوض‌های ایرانی سنتی و پنجره‌های شیشه ای رنگی است که همگی اشاره به معماری متمدن ایرانی دارند.
خانه ملاباشی در اصفهان که متعلق به دوره صفویه می‌باشد، تزئینات پر زرق و برق معماری سنتی را زنده کرده است. گچبری ها و آینه کاری دیوارها در این خانه به قدری زیبا هستند که گردشگران خارجی آن را نشان از معماری ایرانی سنتی می‌دانند.
نتیجه‌گیری
تحقیق درمورد معماری سنتی ایران ما را به آن راهنمایی می‌کند که این معماری آمیخته با اصولی چون شکوه و جلال، خداباوری و اصول دینی، توجه به فصول و آب و هوا و نیز استحکام در سالیان دراز بوده است. مشخصه‌هایی که همه معیارهای یک سازه امروزی را دریافت می‌کرده اند آن هم در چند صد سال یا چند هزار سال پیش. تخت جمشید یکی از مهم‌ترین نمودهای معماری سنتی ایرانی، هنوز ستون‌هایی از دوران هخامنشیان بجا گذاشته است.
اما باید دانست که اگر امروزه به ساخت و ادامه چنین معماری در سازه‌های امروزی نپردازیم، این بخش مهم فرهنگ کم کم فراموش می‌شود. هیربدنگاره با سابقه درخشان نزدیک به یک قرن، تخصص کافی را کسب کرده است تا بسیاری از زمینه‌های معماری ایرانی سنتی دست بکار شود و سفارشات را یکی پس از دیگری، موفق انجام دهد.